پنج گنج (خمسه) نظامی

پنج گنج يا خمسه، يكي از بزرگ‌ترين آثار ادبی ايران، سروده نظامی گنجوی (حدود ۵۳۰ تا ۶۱۹ ق./ ۱۲۲۲-۱۱۳۳م.) است. اين اثر، شامل پنج منظومه مخزن‌الاسرار، خسرو و شيرين، ليلی و مجنون، هفت‌پيکر و اسکندر‌نامه، برگرفته از داستان­های مشهور ادبيات فارسی است. خمسه نظامی، نامي­ترین و دلپذير‌ترین منظومه‌های عاشقانه را به زبان فارسی، در بر دارد. سرودن مخزن الاسرار در سال ۵۷۲ ق. به پایان رسیده و دارای ۲۲۶۳ بیت است. خسرو و شیرین در سال های ۵۷۳ تا ۵۷۶ ق. سروده شده و ۶۵۱۲ بیت دارد. لیلی و مجنون نیز در سال ۵۸۴ ق. و بعد از خسرو و شیرین در ۴۷۱۸ بیت سروده شد. هفت پیکر یا هفت گنبد در ۵۱۳۶ بیت و در سال ۵۹۳ ق. به نظم در آمد. اسکندرنامه نیز ۱۰۵۰۰ بیت دارد و در مورد داستان اسکندر مقدونی و سفرهای جنگی وی است.

داستان های خمسه برای مردم خاورمیانه، آسیای مرکزی و هند از گذشته دور تا به امروز نه تنها شهرت خود را  حفظ کرده بلکه زبان ساده و روان اشعار آن هنوز هم برای فارسی زبانان قابل فهم است. مهارتی که نظامی در تنظیم و ترتیب منظومه‌های خود به‌کار برده، باعث شده تا بیش از یکصد شاعر از قرن هفتم تاکنون، از اشعار وی تقلید کنند. اهمیت این اثر باعث شده تا به بیشتر زبان های زنده دنیا از جمله آلمانی، روسی، انگلیسی، ژاپنی، ترکی، اردو و ارمنی ترجمه شود و موضوع پژوهشها، بررسیها و مقالههای بسیاری شده است.

نسخه موزه ملی ايران، ۹۷۴ صفحه، به خط نستعلیق، كتابت شيخ محمدبن فخرالدين احمد الكاتب­السلطانی الهروی در ۲۲ رمضان ۹۳۳ ق.، دارای ۵ سرلوح مذهب و مرصع و ۲۲ مجلس مينياتور، جلد سوخت زركوب سرطبله ­دار، به ابعاد ۱۹.۵* ۳۰.۳* ۳۰.۳، به شماره ثبت ۴۳۶۳؛ نسخه را در سال ۱۰۱۷ ق.، شاه عباس صفوی وقف آستانه شيخ صفي در اردبيل كرده است.

نسخه كتابخانه و موزه ملی ملك، ۵۰۵ برگ، هر صفحه۳۱ سطر، كتابت محمدبن مطهر بن يوسف بن ابی سعيد قاضی نيشابوری، در شعبان ۸۳۳ ق. در هرات، دارای پنج سرلوح رنگين، جلد روغنی قاجاری، به ابعاد ۲۴* ۳۵، به شماره ثبت ۶۰۳۱؛ این نسخه، به انضمام شاهنامه، در یک مجلد برای کتابخانه بایسنقر میرزا نوشته شده و در سال ۱۲۹۶ ق. مالك نسخه، فرهادميرزا معتمدالدوله، شاهزاده قاجاري، بوده است.

نسخه كتابخانه مركزی و مركز اسناد دانشگاه تهران، ۱۷۹ برگ، هر صفحه ۲۵ سطر، متن داخل جدول، بدون نام كاتب به تاريخ ۷۱۸ ق. داراي چهار سرلوح رنگين و ۱۷ مجلس مينياتور، جلد چرمی قهوه­ای با ترنج تزئينی، به ابعاد  ۲۱* ۳۰، به شماره ثبت ۵۱۷۹؛ نسخه در سال ۱۳۴۶ ش. برای كتابخانه خريداری شده است.

نسخه كتابخانه مدرسه سپهسالار (مطهری)، ۴۱۲ برگ، متن و حاشيه، متن داخل جدول رنگين، به خط مرشد كاتب شيرازی به تاريخ ۹۵۶ ق.، دارای ۵  سرلوح رنگين و ۳۰ مجلس مينياتور، به ابعاد ۲۰* ۳۲.۵، به شماره ثبت ۴۰۰؛ مالك نسخه در سال ۱۲۸۴ ق. اعتضادالسلطنه، شاهزاده قاجاری بوده است. اين نسخه، در سال ۱۲۹۷ ق. وقف مدرسه شهيد مطهری (سپهسالار) شده است.

نسخه كتابخانه كاخ گلستان، ۳۵۳ برگ، متن و حاشيه، هر صفحه ۲۱ سطر، متن داخل جدول بدون نام كاتب به تاريخ ۹۵۴ ق.، دارای ۵ سرلوح رنگين و ۱۲ مجلس مينياتور، جلد تيماج مشكی، به ابعاد ۲۰* ۳۲، به شماره ثبت ۱۹۱۴؛ اين نسخه، متعلق به كتابخانه ناصرالدين شاه (۱۳۱۳ - ۱۲۶۴ق.)، پادشاه قاجار بوده است.